Þegar sóknarkerfið var aflagt var öllum ljós nauðsyn þeirrar aðgerðar, enda leiddi það kerfi til ofveiði, segir Kristján Ragnarsson, fyrrverandi formaður LÍÚ . Hann hóf tvítugur störf hjá LÍÚ rétt fyrir útfærslu lögsögunnar í tólf mílur, var formaður í 33 ár og helsti hvatamaður þess að hér var tekið upp kvótakerfi. Hann hafði gaman af Verbúðinni þótt  margt væri þar ósagt um ástæður þess að kvótanum var komið á.

Kristján Ragnarsson var í 45 ár hjá Landssambandi íslenskra útgerðarmanna, LÍÚ, sem núna heitir Samtök fyrirtækja í sjávarútvegi, SFS. Hann hóf þar störf tvítugur að aldri, nýkominn úr námi, þrettán árum síðar var hann kjörinn formaður samtakanna og gegndi hann því embætti í 33 ár, þar til hann lét af störfum árið 2003. Fáir hafa með störfum sínum haft meiri áhrif á íslenskt þjóð- og efnahagslíf, en Kristján var lykilmaður í því að hér var tekið upp kvótakerfi í sjávarútvegi, þótt í fyrstu hafi hann alveg verið mótfallinn hugmyndinni.

En þó að Kristján hafi á ferli sínum verið hinum megin við borðið við sjómenn og samið við þá um kaup og kjör fékk hann ungur nasasjón af sjómennskunni. Ragnar G.R. Jakobsson, faðir Kristjáns, var útgerðarmaður á Flateyri og rifjar Kristján upp að hann hafði keypt togarann Gylli af Kveldúlfi.

„Þá var þetta kolakynt skip og hann lét breyta því svo það gengi fyrir olíu, þannig að þetta var einn af gömlu togurunum,“ segir Kristján og minnist þess um leið að eins hafi verið með Jón Múla, annan togara sem einnig kom til Flateyrar, en var áður á Þingeyri.

„Þetta var árið 1952 og ég var fjórtán ára gamall. Þá ætluðum við að salta síld um borð. Og það var mín sjómannstíð, nema að svo fór ég einhvern tímann með Angantý Guðmundssyni sem var skipstjóri hjá pabba. Þá var farið í svona róður og róður,“ segir Kristján.

Hann segir sjóinn ekki hafa átt sérstaklega vel við sig því í róðrunum hafi hann fundið fyrir sjóveiki. „Þannig að þá hlið þekki ég.“

Einskær tilviljun réði því að Kristján hóf störf hjá LÍÚ á sínum tíma, en hann var þá að koma úr hálfs árs enskunámi í Bretlandi eftir að hafa lokið námi í Verzlunarskólanum.

„Ég kem þarna frá Englandi um áramótin 1957–58. Þá er Hafsteinn Baldvinsson lögfræðingur hjá LÍÚ, síðar bæjarstjóri í Hafnarfirði, mikill öðlingur. Hann réð mig í þessi almennu skrifstofustörf.“

Kristján segist hafa notið einstakrar leiðsagnar á skrifstofunni og fengið snemma að taka þátt í samningagerð við sjómenn, bæði hafi hann verið sendur vestur á Snæfellsnes að gera kjarasamning „því þeir voru eitthvað sér á báti“ og svo tekið þátt í samningagerð í Reykjavík.

„En það hvarflaði aldrei að mér að þetta ætti eftir að verða ævistarfið.“

Kristján hóf störf hjá LÍÚ á vordögum 1958, skömmu fyrir útfærslu landhelginnar í 12 mílur. Hann upplifði því líka umbrotatíma þorskastríðanna. „1958 er náttúrlega lokað  fjörðum og flóum og svo byrjar fyrsta útfærslan í 12 mílur, svo 50 og að lokum 200. Þessu fylgdist maður náttúrlega með og þetta var mikið rætt innan samtakanna.“

Formennskan var óvænt
Meðal fyrstu verkefna Kristjáns hjá LÍÚ var hins vegar umsjón mannaráðningar á skip og að yfirfæra laun Færeyinga. „Ég fór meðal annars með Esjunni til Færeyja og sótti þúsund Færeyinga. Þeir fóru í land í Vestmannaeyjum og Reykjavík og dreifðust svo um allt land í kjölfarið,“ segir hann. Svo var hann líka settur í samninganefnd og þurfti að „ströggla við sjómennina“ og játar að það hafi honum þótt leiðinlegasti hluti starfsins.

„Það voru mínir erfiðustu tímar þegar ég var orðinn formaður og bar ábyrgð á samningamálunum.“

Hann var alltaf formaður í samninganefnd og upplifði stórátök og endurtekin verkföll. „Og því miður er enn deilt um kaup og kjör,“ segir hann og vísar til þess að samningar  sjómanna séu lausir. „Oft er sagt að menn séu samningslausir, en í lögum segir að fyrri kjarasamningur gildi þangað til annar er gerður, þannig að það eru alltaf dálitlir
útúrsnúningar í þessu.“

Kjör sitt í formannsembætti LÍÚ á þriggja daga aðalfundi samtakanna sem haldinn var í Vestmannaeyjum síðla árs 1970 segir Kristján hafa verið afar óvænt. „Á þessum tíma var búið að titla mig erindreka, því ég ferðaðist mikið um landið og heimsótti útgerðarmenn og var í góðu sambandi við þá.“

Samkoman var svo fjölmenn að samtökin fengu lánaða verbúð undir gestina og bætir Kristján við að þar hafi allt verið til fyrirmyndar, ólíkt því sem ætla mætti um verbúðir af samnefndum sjónvarpsþáttunum. Á fundinum hafi svo komið upp deilur um formannsembættið þegar ráðandi menn í samtökunum, þeirra á meðal Sverrir Júlíusson fráfarandi formaður, Sveinn Benediktsson og Loftur Bjarnason, voru búnir að koma sér saman um að gera Þorstein Gíslason, sem var skólastjóri í Sjómannaskólanum, að formanni.

„En það fer eitthvað illa í menn að gera Þorstein að formanni.“ Þá hafi hans nafn borið á góma, en það hafi ekkert verið rætt áður.

„Þegar Björn Guðmundsson, útgerðarmaður í Eyjum, finnur að ekki er fylgi við Þorstein ákveður hann að bjóða sig fram. Ég segi að ég fari aldrei á móti honum, sé heimagangur hjá þeim hjónum og hann einstakur vinur minn. Þetta komi ekki til greina. Þá leggjast þeir á Björn og fá hann til að draga sig til baka og úr verður að ég er kosinn formaður sjöunda nóvember, byltingardaginn, 1970.“

Svo lauk fundi og Kristján hélt heim að segja eiginkonunni tíðindin, að hann væri orðinn formaður. „Strákurinn á skrifstofunni eins og sagt er.“ Kristján var þarna 32 ára.

Styrk sinn í starfi segir Kristján hafa verið að hafa þekkt alla útgerðarmenn í kringum landið.

„Ég var búinn að fara og heimsækja alla einhvern tímann og mæta á fundi hjá útvegsmannafélögum Vestfjarða, Austfjarða, Norðurlands, Vestmannaeyja og Suðurnesja. Ég var búinn að koma á alla þessa fundi þannig að menn vissu hver ég var.“

Hann neitar því þó ekki að verkefnið hafi verið ærið, enda útgerðarmenn síst meiri lömb þá en nú og svo hafi hópurinn verið mun stærri.

Kristján Ragnarsson

Kristján hefur síðustu ár verið búsettur í eigin íbúð í Mörkinni í Reykjavík og lætur vel af umhverfi og aðbúnaði.

Fékk aldrei mótframboð
En þótt átök væru og umbrotatímar var greinilega mikil sátt um Kristján í starfi formanns, en til marks um það er að í öll þau ár sem hann gegndi formennsku fékk hann aldrei mótframboð.

Einu sinni var mótframboð þó orðað við hann. „Þetta var fyrir aldamótin, líklega nálægt 1995, þegar við vorum niðri í Hafnarhvoli, áður en við fluttum í Hús atvinnulífsins,“ rifjar hann upp.

„Ég hafði alltaf opnar dyrnar hjá mér, nema það væru gestir, og svo var allt í einu maður kominn inn og sestur á móti mér við skrifborðið. Hann segir: Ég er kominn hérna Kristján til að tilkynna þér að ég ætla að bjóða mig fram gegn þér.“

Þarna var kominn ungur útgerðarmaður, Guðmundur Kristjánsson sem átti eftir að láta meira að sér kveða og er núna kenndur við Brim. Kristján hugsaði sig um augnablik og svaraði svo að það þætti honum ánægjulegt, því hann hafi verið sjálfkjörinn öll þessi ár og aldrei vitað raunverulega hvað hann ætti sterkt bakland.

„Þú gerir mér mikinn greiða með þessu, Guðmundur. Þakka þér bara kærlega fyrir að koma og segja mér frá þessu. Núna veit ég hvar ég stend eftir að búið verður að kjósa á milli okkar. Hann fór út, lokaði dyrunum og ég heyrði aldrei af þessu aftur,“ segir Kristján og hlær, en bætir um leið við að þeir Guðmundur hafi alla tíð verið góðir vinir og unnið vel saman. „Ég þekkti pabba hans, Kristján Guðmundsson, útgerðarmann á Rifi.“

Í vetur kviknaði á ný umræða um tilurð kvótakerfisins, ekki síst fyrir tilstilli sjónvarpsþáttaraðarinnar Verbúðarinnar. „Já, ég fylgdist með þessum þáttum,“ segir Kristján og  bætir við að sér hafi að mörgu leyti þótt þeir vel gerðir og sagan þannig upp sett að hvatti til áhorfs.

„En mér fannst efnið samt aldrei koma til skila upphafi kvótakerfisins, breytingunum sem voru gerðar og ástæðunum sem lágu að baki.“

Tilurð og innleiðingu kvótakerfisins segir hann hafa verið mikla lífsreynslu og rekur upphafið til aðalfundar LÍÚ á Akureyri 1983.

Snerist hugur í Kanada
„Um haustið kom út þessi svarta skýrsla um að aflinn verði tekinn niður í 200 þúsund tonn. Þá kemur til umræðu, sérstaklega meðal Austfirðinganna, hvort rétt sé að stjórna veiðunum með kvótakerfi.“

Þessu segist hann hafa lagst eindregið gegn, því það væri svo mikil frelsissvipting. „Menn hefðu hingað til gengið frjálsir til veiða og fráleitt væri að setja einhverjar slíkar hömlur.“ Kristjáni snerist hins vegar hugur í ferð til Kanada og Nýfundnalands sem vinur hans Magnús Gústafsson, þá forstjóri Hampiðjunnar, bauð honum að vera með í.

Þar í landi voru miklar ráðagerðir um leiðir til að ná upp afla þarlendra í milljón tonn. Kristján og Magnús fóru vítt og breitt og hittu forstjóra. „Og ég kem aftur heim uppfullur af því að ég verði að skipta um skoðun. Fyrirséð var að með óbreyttri stýringu yrðum við að leggja öðru hverju skipi.“

Heima bjó Kristján svo um hnúta að hann gæti sótt Fiskiþing sem fulltrúi Reykjavíkurfélagsins og kynnti hugmyndir sínar. „Þar er samþykkt að kanna til hlítar að setja kvóta á hvert skip og stýra veiðunum þannig.“

Kristján fór svo, ásamt Hilmari Bjarnasyni á Eskifirði og Eyjólfi Ísfeld Eyjólfssyni, forstjóra Sölumiðstöðvar hraðfrystihúsanna, á fund Halldórs Ásgrímssonar, sem þá var nýtekinn við sem sjávarútvegsráðherra, til að kynna honum hugmyndirnar.

„Hann tekur okkur nú ekki vel í fyrstu en fer svo að hugsa málið og hefur samband við mig og fer að hugleiða hvernig þetta gæti verið innleitt.“

Þarna er komið fram í desemberbyrjun 1983 og ljóst að Alþingi þyrfti að klára málið fyrir áramót ef innleiða ætti breytingarnar fyrir árið 1984.

„Halldór setti upp samráðsnefnd sem Jón Sigurðsson, þá forstjóri Þjóðhagsstofnunar, fór fyrir og mér fannst mjög gott að vinna með alla tíð, en að nefndinni áttu líka aðild sjómannasamtökin, fiskvinnslan og LÍÚ.“

Síðan var breytingin samþykkt á Alþingi með góðum meirihluta, en til eins árs. „Það var nú það sem menn keyptu, að þetta væri tilraun í eitt ár.“

Kristján segir andstöðuna  hafa verið mesta hjá Alþýðubandalaginu, en flestum hafi verið ljóst að þetta gæti ekki gerst öðruvísi.

„Gerð var sátt um val á milli sóknardaga og  kvóta á skip, en þó takmarkað við að enginn mætti veiða meira en 70 prósent af því sem hann hefði veitt áður. Svo var opið með grálúðuna, þar sem Vestfirðingar héldu sig við sóknarmark því þeir voru búnir að byggja upp mjög góða reynslu í veiðum á henni. En með það að kerfið opnaðist fóru aðrar útgerðir að stórauka sínar veiðar, sem þýddi að kvóti Vestfirðinganna minnkaði ár frá ári.“

Allir vildu meiri kvóta
Kristján tók sæti í svonefndri „þriggja manna nefnd“ sem fulltrúi LÍÚ, en auk hans voru í henni Stefán Þórarinsson frá sjávarútvegsráðuneytinu og Helgi Laxdal sem fulltrúi sjómanna.

„Við settumst yfir það í lok desember og byrjun janúar að úthluta kvóta á hvert skip,“ segir hann og bætir við að sér hafi þótt athyglisvert að ekki urðu ein einustu málaferli út af úthlutuninni.

„En það var náttúrlega vegna þess að þetta var til eins árs, og til reynslu. Þannig að okkur tókst að úthluta þessum heimildum.“ Útgerðarmenn reyndu engu að síður að hafa áhrif á úthlutunina, en miðað var við veiðireynslu undangenginna þriggja ára.

„Í Breiðafirði sögðu menn að þeir ættu að fá meiru úthlutað af því að þessi ár hefði sjórinn verið óvenjukaldur og þess vegna fiskast minna. Og svona voru viðbárurnar allt í kringum landið, allir með einhverjar sérstakar skýringar á sínum högum.“

Kristján segir merkilegt að þegar kom fram á árið 1989 og þeir hafi eindregið lagt til að sóknarkerfið yrði aflagt hafi það gengið svo algjörlega í gegnum samtökin að engin andstaða var við það.

„Mönnum var alveg orðið ljóst að sóknardagakerfið var orðið, ef svo má segja, klámhögg í kerfinu. Það gat ekki gengið áfram því það leiddi bara til áframhaldandi ofveiði.“

Í framhaldi af því kom svo upp að leyft yrði frjálst framsal.

„Það var nú svo merkilegt að þá var vinstristjórn með Steingrím Hermannsson í forsæti, sem átti eftir að segja í endurminningum sínum að Halldór hafi ekkert hlustað á sig og farið í einu og öllu eftir því sem útgerðarmenn hefðu krafist. En frjálsa framsalið var náttúrlega lykillinn að hagræðingunni. Allt gekk þetta eftir og hefur náttúrlega gjörbreytt allri stöðu sjávarútvegsins. Í staðinn fyrir öll þessi opinberu afskipti sem voru og var hægt að afnema með frjálsa framsalinu.“

Mikil og jákvæð hliðaráhrif
Kristján viðurkennir um leið að hann hafi ekki gert sér grein fyrir því hversu hratt breytingarnar myndu eiga sér stað. „Fljótlega var farið að úrelda skip í stórum stíl, fækka skipum og sameina heimildir.“

Einu mistökin segir hann hafa verið að setja ekki strax kvóta á skip undir 10 tonnum. „Þar með var opið gat fyrir smábátana til þess að stórauka sínar veiðar, en svo varð bara mikið um að þessir bátar væru keyptir upp og fækkaði fljótlega um helming í smábátaflotanum. Svo hefur þetta magnast upp aftur núna með strandveiðunum.“

Um leið segir Kristján það ekki skyggja á árangurinn að breytingarnar hafi gengið hraðar en fyrirséð var. Svo séu innbyggðar takmarkanir, sem hann hafi alla tíð talað fyrir, til að koma í veg fyrir meiri samþjöppun. Fyrir utan karfa, þar sem einstök útgerð má hafa 35 prósenta hlut, er línan dregin við 12 prósenta yfirráð í einstökum tegundum.

Kvótakerfið segir Kristján hafa haft í för með sér mikil og jákvæð hliðaráhrif, bæði á sjósóknina sjálfa, öryggismál og umgengni við aflann, og svo á þróun veiðarfæra, nýtingu aflans og fleiri þætti.

Kristján Ragnarsson

Kristján var 32 ára þegar hann var nokkuð óvænt og með afar skömmum aðdraganda kosinn formaður LÍÚ á aðalfundi samtakanna í Vestmannaeyjum árið 1970.

„Til dæmis hefur þetta leitt til velgengni íslensks iðnaðar sem hefur með sjávarútveginum þróað alla þessa tækni sem í dag er orðin stór útflutningsvara.“

Kristjáni þykir þó skyggja á að Sjálfstæðisflokkurinn, sem var í stjórnarandstöðu þegar framsalinu var komið á, skyldi greiða atkvæði á móti því. „Ég átti nú  sérstaka vini þar, meðal annars Þorstein Pálsson, formanninn sem þá var. En
Alþýðubandalagið, Alþýðuflokkur og Framsókn settu frjálsa framsalið á, sem var náttúrlega mikil gæfa.“

Hann segir merkilegt til þess að hugsa að allan þennan tíma frá því kvótakerfið var tekið upp, nærri 40 ár, hafi verið um málið pólitískar deilur. „En kerfið stendur nánast óbreytt frá því að frjálsa framsalinu var komið á.“

Draumórar að ná allsherjarsátt
En sér Kristján fyrir sér að hægt verði að koma hlutum þannig fyrir að sátt náist um kerfið?

„Ég segi alltaf að það séu draumórar að ætla að ná einhverri allsherjarsátt um þessa hluti. Fyrst og fremst verður að láta skynsemina ráða um hvernig til hefur tekist, hverju breytingarnar hafa skilað og hvernig staða greinarinnar er í dag miðað við að ekki hefði verið gripið til þessara ráðstafana allra. Það eru alltaf einhverjar sérskoðanir og menn tileinka sér það því miður í pólitíkinni að vera með ábyrgðarlaust tal og einhver fyrirheit sem ekki standast neina skoðun,“ segir hann.

Ljóst sé að alltaf verði matsatriði hvað teljist sanngjarnt gjald fyrir aðganginn að auðlindinni. „Þetta er eilíft þrætumál.“

Hugmyndir sem fram hafi komið um breytingar á kerfinu, svo sem með innköllun og uppboði á heimildum, telur Kristján lítt mótaðar.

„Hvernig á að reka fyrirtæki í samkeppni þar sem fiskur fer á markað, einn kaupir svona mikið þennan daginn eða hinn og þar með situr annar uppi allslaus með sitt fólk á launum og hefur ekkert að starfa?“

Þegar bent er á þetta segir hann talsmenn slíkra breytinga strax hverfa frá meginreglunni um uppboð og tala um að takmarka það við landshluta og stýra innan svæða.

„Og hvað hefur það þá upp á sig að þetta sé eitthvað uppboð? Þetta stenst enga skoðun.“

– óká

Greinin er úr Sjómannadagsblaðinu 2022. Hægt er að opna allt blaðið í PDF-útgáfu HÉR.