Notar heimildir til að rétta af sýn nútímafólks á sjósókn kvenna

Væntanleg er á ensku glæný bók eftir Margaret Willson um Þuríði formann. Hún kynnti nýverið rannsóknir sínar á sjósókn íslenskra kvenna á fyrirlestri sem fram fór í  Sjávarklasanum við Grandagarð í Reykjavík. Gestir hennar voru fyrstir til að berja augum kápu væntanlegrar bókar. Fyrri bók hennar um sjósókn íslenskra kvenna hefur verið þýdd á fjölda tungumála en ekki enn á íslensku.

Almennt er litið svo á að sjórinn sé yfirráðasvæði karlmanna,“ segir Margaret Willson, mannfræðingur og aðstoðarprófessor við Washingtonháskóla í Bandaríkjunum. Um leið kom fram á fyrirlestri hennar í Sjávarklasanum 31. mars sl. að svo hefði alls ekki alltaf verið.

Margaret hefur gert ítarlegar rannsóknir á sjósókn íslenskra kvenna allt frá landnámi og  fjallaði um þær og nýja bók sína um Þuríði formann á viðburðinum, sem nefndist „Saga íslenskra sjókvenna“. Að sögustundinni stóðu Félag kvenna í sjávarútvegi (KIS), Innviðaráðuneytið og Sjávarklasinn.

Margaret hóf mál sitt á því að benda á hversu merkilegt það væri, þegar skoðuð væri saga kvenna á sjó, hvernig við mótuðum þessa sögu sjálf.

„Við búum til söguna sem við speglum nútímann í. Sú tilfinning að sjórinn sé og hafi verið yfirráðasvæði karla endurspeglar það sem við höldum, mun fremur en raunveruleikann.“

Þessi ranghugmynd kæmi fram víða, svo sem í málverkum og annarri list, þar sem mestmegnis mætti sjá karla og baráttu þeirra við Ægi.

Íslandsheimsókn kveikti neista
Með rannsóknum sínum hefur Margaret hins vegar leitt annað í ljós, því sjómennska kvenna þótti sjálfsögð fram á miðja nítjándu öld. R

annsóknirnar segir hún að megi rekja til Íslandsheimsóknar fyrir allmörgum árum. „Sú heimsókn breytti lífi mínu,“ segir hún, en á þeim tíma var hún við mannfræðirannsóknir í Brasilíu. „Ég átti íslenska vinkonu úti í Seattle sem bauð mér hingað til Íslands.“

Þegar hún heimsótti Þuríðarbúð á Stokkseyri rann upp fyrir Margaret að skipstjórinn sem verið var að fræða hana um hefði verið kona. Henni fannst það merkilegt og tengdi við heimaslóðir við Kyrrahafið í norðvesturhluta Bandaríkjanna, þar sem fjölskyldur stunduðu sjóinn og hún hafði sem ung kona líka starfað við sjávarútveg.

„Eftir nokkurn tíma, árið 2008, tókst mér að verða mér úti um styrk til að snúa aftur til Íslands og kynna mér sögu sjókvenna hér.“ Niðurstöðurnar hefðu svo aftur komið mjög á óvart.

„Við fundum ekki bara nokkrar sjókonur, eða nokkra tugi sjókvenna, heldur hef ég nú komið upp gagnabanka yfir fleiri hundruð konur sem sóttu sjó frá Íslandi á sautjándu og átjándu öld.“

Læsi þjóðarinnar bjó til heimildir
Þetta segir Margaret einungis hafa verið hægt fyrir þá sök hvað íslensk þjóð var vel læs og skrifandi. Bændur hafi til dæmis sumir hverjir tekið viðtöl við fólk sem séu ómetanlegar heimildir, hvort sem það er í formi bréfaskrifta eða dagbókarskrifa.

„Allir  skrifuðu hjá sér hluti og þó að þetta hafi að stærstum hluta verið karlar skrifuðu þeir líka um athafnir kvenna ef svo bar undir. Ég veit ekki um neinn stað annan í heiminum  þar sem viðlíka finnst, því á Íslandi var þessi mikla útbreiðsla á læsi og skrift og meðvitund um mikilvægi sagnaarfsins.“

Og af því að þessar heimildir allar eru til segir Margaret hafa verið hægt að stuðla að endurskoðun sögunnar, frá því sem fólk taldi hafa verið yfir í hlutina eins og þeir sannarlega voru. „Það eru líka heimildir frá konum þar sem þær lýsa því með eigin orðum hvernig var að sækja sjóinn.“

Hún segir nokkuð mismunandi eftir landshlutum hversu ríkir þeir séu af heimildum og því erfitt að  alhæfa á landsvísu um hlutfall þátttöku kvenna í sjósókn. Mikið hafi þó verið skráð á vesturhluta  landsins og af þeim heimildum megi ráða að þriðjungur sjómanna hafi í eina tíð verið konur. „Ef ekki meira.“

Þá segir Margaret líka að finna heimildir í Íslendingasögunum um sjósókn kvenna. „Ef horft er eftir þeim.“

Datt full af baki
Eitt dæmi sem Margaret rakti á fyrirlestrinum er Halldóra formaður, sem gerði út á Breiðafirði um miðja átjándu öld.

„Hún var vel þekkt og keppti líka í sjósókn við tvo bræður sína á tíæringi sínum, en hún var aðeins með konur í áhöfn, aldrei karla.“

Til er málverk sem sýnir Halldóru sækja sjóinn, en Margaret benti á að ákveðin ónákvæmni væri í verkinu, því á myndinni mætti sjá karla í bát hennar. Halldóra hefði líka einatt  haft betur í aflabragðakeppninni við bræður sína og þannig átt sinn þátt í að gera þá sterkefnaða, því aflinn fór allur í eitt púkk hjá þeim.

Margaret sagðist meðvituð um að hún hefði rétt dansað á yfirborði sögunnar í rannsóknum sínum, enda útlendingur að stunda rannsóknir á Íslandi. „Og ég er viss um að ef fólk  hér kafar dýpra er meira að finna um Halldóru.“

Tilviljanir hafa einnig ráðið því hvort vitað er um íslenskar sjókonur. Þannig segir Margaret að eina ástæða þess að heimildir séu um Þórunni formann, sem í 30 ár gerði út frá Ólafsvík, sé að hún hafi í bæjarferð einni keypt þó nokkrar flöskur af brennivíni og gerst ölvuð mjög á heimleiðinni.

„Hún datt af baki í fjörunni og lá þar meðan flæddi að henni. Fólk bar að og fór að huga að henni og þá sagði hún: Guði sé lof að Jónsi er ólæs. Maðurinn hennar hét Jón, en hún kallaði hann Jónsa. Svo bætti hún við: Það má enginn frétta af þessu, ekki einu sinni guð.“

Um þessa konu segir Margaret að annars sé lítið vitað, utan að hún hafi verið ölkær úr hófi. „En ég er viss um að það er meira um hana að finna. Og hún var formaður í 30 ár, lengur en Þuríður.“

Sögurnar segir hún að séu mikið fleiri, svo sem úr verbúðum á borð við Dritvík. Konur hafi sótt í að vinna á slíkum  stöðum samkvæmt heimildum frá átjándu og nítjándu öld.

„Konur sóttu í þessi  störf því þarna sluppu þær burt af bæjunum og úr sveitinni.“

Þuríður er frægust
Margaret segir að efniviðurinn sé mikill og fleiri hundruð konur undir sem fjalla mætti um. „Og ég fjalla einungis um brot  þeirra í bók minni. En það var Þuríður formaður sem var kveikjan að áhuga mínum og hún er langfrægust þessara kvenna.“

Vegna þessa hafi Margaret ráðist í frekari rannsóknir á Þuríði sem nú bera ávöxt í væntanlegri bók hennar, Kona, skipstjóri, uppreisnarmaður (á ensku: Woman, Captain, Rebel).

Bókin kemur út í janúarbyrjun á næsta ári en gestir fyrirlestursins á Granda voru þeir fyrstu sem fengu að sjá kápumynd bókarinnar. Hana er nú hægt að forpanta í erlendum vefverslunum á borð við Amazon og Barnes & Noble.

„En eftir því sem ég kafaði dýpra dáðist ég æ meira að Þuríði. Og svo eru til svo mikil gögn um hana, bréf, hennar eigin bréf, dómsskjöl og pappírar sem ekki hafa verið birtir áður. Fyrir það fyrsta var hún frábær formaður og svo lét hún sig réttindi kvenna varða, barðist fyrir þær og sótti jafnvel fyrir dómi mál kvenna sem orðið höfðu fyrir heimilisofbeldi.“

Til eru frægar sögur af Þuríði, svo sem í tengslum við Kambsránið, sem hún átti þátt í að upplýsa, en Margaret nefnir að  í tengslum við það mál hafi kviknað sagan um að hún hafi þurft að fá sérstakt leyfi til að ganga í buxum.

„Hið rétta er hins vegar að það þurfti ekkert sérstakt leyfi,“ sagði hún. Sýslumaðurinn á þeim tíma notaði þetta til að knýja hana til að aðstoða við lausn málsins. Þetta atriði hafi verið rannsakað sérstaklega í samvinnu við íslenska fræðimenn og hvergi finnist dæmi um að konur hafi þurft sérstakt leyfi til að ganga í buxum.

„Í Laxdælasögu segir frá ákvæði um að klæðskipti, hvort sem var karla eða kvenna, væru skilnaðarsök og síðar voru sett lög um að hægt væri að dæma hvort heldur sem er karla eða konur til útlegðar fyrir klæðskipti, en þau lög voru afnumin 1280.“

Þá segir Margaret líka að Þuríður hafi skilið eftir sig skrif þar sem fram kom að sýslumaðurinn vildi ekki viðurkenna þátt hennar í að Kambsránið upplýstist. „En þetta vitum við aðeins út frá öðrum heimildum.“

Breyttir tímar um aldamót
Framan af þótti sjálfsagt að allir tækju til hendinni við hvers konar störf, með það að markmiði hreinlega að lifa af, segir Margaret. „En seint á nítjándu öld varð breyting í íslensku samfélagi hvað varðaði stöðu kvenna. Þá tók sú skoðun að ná yfirhöndinni að hlutverk kvenna væri á heimilinu.“

Í textum frá þessum tíma endurspeglist þetta í skrifum um sjókonur, þar sem heimilisverkin eru ætíð nefnd í sömu andrá og önnur verk, að kona hafi verið jafndugleg á sjó og hún var við prjónaskapinn, og þar fram eftir götum.

„Þegar kemur fram á tuttugustu öld koma setningar á borð að kona hafi litið jafnvel út í kjól og í sjóklæðum, hún hafi ekki verið nein skessa. Á þessum tíma fer konum til sjós líka  að fækka og sú vinna er ekki talin henta þeim.“

Konur hafi sótt sjó á smærri bátum að einhverju marki, en svo þegar fram komu stærri bátar og vélknúnir hafi orðið meiri skil, segir Margaret. „Svo komu fram togarar og stærri skip og þá gekk þessi breyting alveg í gegn að konur unnu fiskinn í landi en karlar sóttu einir sjóinn. Og þarna kom líka til þessi mikli launamunur.“

Margaret telur líklegt að hefði Þuríður, sem var fædd 1777 og lést 1864, verið fædd hundrað árum síðar, seint á nítjándu öld, hefði hún aldrei sótt sjóinn með þeim hætti sem hún gerði.

Ákall um þýðingu
Bók Margaret um íslenskar sjókonur var á síðasta ári þýdd á japönsku en enn er ekki komin íslensk þýðing. Þetta telur Margaret bagalegt, því að til þess að verða kveikja frekari  og dýpri rannsókna hér heima þyrfti bókin að vera til á íslensku.

Hún nefndi dæmi um hvernig fyrri bók hennar hefði vakið mikla athygli víða um heim, svo sem í Alaska, bæði meðal karla og kvenna. Þangað var henni boðið til fyrirlestrahalds og
sagði hún það hafa verið stórkostlega upplifun og djúpar samræður hefðu kviknað um stöðu kvenna til sjós.

Hér á landi hefur Margaret líka farið um og haldið fyrirlestra og minnist hún sérstaklega ferðar um Snæfellsnes, þar sem hún hitti fólk á Arnarstapa, Grundarfirði og Stykkishólmi. „

Alls staðar komu fram sögur í umræðum eftir fyrirlesturinn þar sem fólk sagði frá ömmum sínum og langömmum.“

Í kjölfarið hafi svo átt sér stað frekari rannsóknir hjá hópi á Snæfellsnesi sem Margaret gaf aðgang að eigin gagnabanka um íslenskar sjókonur. „Og þau fóru á Íslendingabók,  sem ég hafði ekki aðgang að, og köfuðu enn dýpra, sáu hver var skyldur hverjum og hvaðan konurnar voru og enn meira. Og þetta er það sem ég var að vonast eftir.“

Hugsun Margaret var að rannsóknir hennar yrðu grunnurinn að frekari rannsóknum. „En þær þola ekki mikla bið, því fólk eldist og hlutir gleymast. Samfélagið er að breytast og sjávarþorpin, eins og Stokkseyri, taka breytingum þegar íbúum fjölgar vegna húsnæðisverðs í Reykjavík.“

Eins styðji það leiðina til aukins jafnréttis kynjanna að hlutur kvenna sé réttur af í sögunni, segir Margaret. Þó að hér hafi margt unnist í þeim efnum sé enn verk að vinna. Í  þekkingu á sögunni felist valdefling kvenna.

„Dýpri þekking á fortíð okkar getur hjálpað okkur að ná meira jafnrétti kynjanna í samtímanum.“

– óká

Launamunur skýrist af ólíkum launum í landi og á sjó

„Við í ráðuneytinu höfum haft mikinn hug á því að reyna að jafna stöðu kynja á sem flestum sviðum,“ sagði Ásta Þorleifsdóttir, formaður Siglingaráðs og verkefnastjóri verkefnisins Konur og siglingar hjá Innviðaráðuneytinu, í kynningu sinni fyrir fyrirlestur Margaret Willson sem fram fór í Sjávarklasanum í lok mars. Hún áréttaði um leið að með því væri ekki  sagt að steypa ætti alla í sama mót eða að allir ættu að vinna sömu störf, heldur ætti að vera til staðar möguleikinn á vali um sömu störf.

Konur eru eitt prósent
„Í rannsóknum okkar hefur komið fram að hvergi er meiri munur á kynjum en í sjósókn, í störfum á sjó. Þegar við fáum opinberar tölur virðist staðan hafa skánað, en það er vegna þess hve margar konur eru í störfum í landi sem tengjast sjávarútvegi og sjósókn.“ Ásta benti á að konur væru rétt um eitt prósent þeirra sem lokið hefðu skipstjórnarnámi og  hlutfallið væri enn lægra þegar horft væri til vélstjóra.

Ásta segir misjafna stöðu kynjanna endurspeglast víða. Hún hafi til að mynda skoðað notkun kynjanna á innanlandsflugi. Karlar hafi verið fleiri í morgun- og síðdegisflugi, en  konur fremur flogið með vélum síðar um daginn eða seinna á kvöldin. „Ástæðan er sú að afsláttarflugferðirnar eru á þessum tíma.“ Þarna telur hún að speglist líka launamunur kynjanna, sem sé hvergi meiri en í sjávarútvegi.

„Þar sem verst er eru konur með þriðjung af heildarlaunum karla.“ Skýringin sé munurinn á því að starfa í landvinnslu eða á sjó.

Segir rannsókna þörf
„Við reynum að vekja athygli á þessu,“ sagði Ásta og kvað reynt að heimsækja skóla og vekja athygli stúlkna á því að á sjó væru góðir tekjumöguleikar.

„Þá kemur kannski spurningin um það hvort hefð sé fyrir því að konur sæki sjó og það er þá sem frábærar konur eins og Margaret koma og hjálpa okkur með því að segja sannleikann um fortíð íslenskra sjókvenna.“

Þar séu víða fordæmi og allt aftur til landnámsins, til dæmis hafi Þuríður sundafyllir, sem settist að á Bolungarvík, verið fyrsta kvótadrottning landsins og selt aðgang að fiskveiði innan strandsvæða sinna. Og ef farið sé nógu langt aftur inn á Íslendingabók séu þar nöfn á borð við Ólöfu ríku og Helgu ríku, konur sem hafi verið mjög stórtækar í útflutningi á fiski.

Ásta segir rannsóknarefni af hverju konur hafi horfið úr sjávarútvegi hér á landi og séu fyrst að snúa aftur núna síðustu ár, en til þessa sé Margaret Willson sú sem mestar  rannsóknir hafi stundað á þessu. Eftir hana liggur bókin Seawomen of Iceland, sem Ásta segir að gæti heitið Sjókonur á Íslandi þegar hún verði loks þýdd á íslensku, en einnig sé væntanleg ný bók hennar um Þuríði formann. Segir Ásta að í bókinni sé að finna margvíslegar upplýsingar um Þuríði sem ekki hafi komið fram áður.

Greinin er úr Sjómannadagsblaðinu 2022. Hægt er að opna allt blaðið í PDF-útgáfu HÉR.