Birtingarmyndir karlmennskuímyndar sjómanna í árdaga Sjómannadagsblaðsins reyndust vera tvær. Tómas Helgi Svavarsson rannsakaði fyrsta áratug útgáfunnar í BA-ritgerð sinni í sagnfræði árið 2021. Hann segir hafa komið skemmtilega á óvart að greina breytingu.
Kápa fyrsta tölublaðs Sjómannadagsblaðsins árið 1938.
Fyrir kemur að BA-ritgerðir og -verkefni snúa að sjómennsku og útgerð, en sjaldgæfara er að efni slíkra verkefna snúi beint að efni Sjómannadagsblaðsins.
Sú er þó raunin um efni BA-ritgerðar Tómasar Helga Svavarssonar við sagnfræðideild Háskóla Íslands, sem hann skilaði inn í janúar 2021. Titill ritgerðarinnar er „Djarfir synir fjalls og fjarðar“, undirtitill „Birtingarmynd karlmennsku í Sjómannadagsblaðinu 1938–1948.“
Í niðurstöðukafla ritgerðarinnar kemur fram að megintilgangur hennar hafi verið að kanna þá karlmennskuímynd sjómanna sem birtist í Sjómannadagsblaðinu fyrsta áratuginn í útgáfu blaðsins. Fram kemur að í blaðinu hafi verið að finna skýr skilaboð um hvað hafi þótt æskilegt í fari sjómanna, en hugmyndirnar hafi þróast og breyst á tímabilinu, sér í lagi í kringum seinni heimsstyrjöldina.
Dugnaður og fórnfýsi
Tómas Helgi komst að því að margir eiginleikar hefðu talist einkar karlmannlegir í gegnum allan rannsóknartíma ritgerðarinnar. „Áhersla var lögð á hugrekki, dugnað og fórnfýsi alveg í gegn, hvort sem það var við störf á sjónum eða í réttindabaráttu starfsstéttarinnar,“ segir í ritgerðinni. Hins vegar hafi bæst í flóru eiginleikanna sem taldir voru karlmannlegir. „Í raun má segja að á seinni hluta rannsóknartímans, eftir seinni heimsstyrjöld, hafi verið orðnar til tvær ímyndir hins karlmannlega sjómanns,“ segir í niðurstöðum ritgerðarinnar.
„Annars vegar var það sá sem mest rými fékk í fyrstu árgöngum Sjómannadagsblaðsins, þegar sjómenn börðust fyrir aukinni virðingu og réttindum og má lýsa sem hinum hrausta, djarfa og fórnfúsa sjómanni sem bjó sig til sjós í öllum veðrum og undir hvaða kringumstæðum sem var, án þess að blikna. Hins vegar var það síðan sjómaðurinn, sem lét sig pólitísk málefni varða og var boðberi menningar hér á landi. Sá beitti sér fyrir málefnum sjómanna og var öðrum sjómönnum og þegnum fyrirmynd. Þessi karlmennskuímynd birtist þó í raun ekki í Sjómannadagsblaðinu fyrr en undir lok heimsstyrjaldarinnar.“
Tómas Helgi Svavarsson er ættaður að vestan og af sjómönnum kominn. Hann segir það kannski hafa orðið til þess að hann valdi karlmennskuímynd sjómanna til umfjöllunar í BA-ritgerð. Mynd/Hreinn Magnússon
Þrengdi sjónarhornið
Þegar Tómas Helgi er inntur eftir því hvað orðið hafi til þess að hann valdi sér þetta ritgerðarefni segist hann lengi hafa burðast með hugmyndir um að gera eitthvað með karlmennsku, en hafa ekki verið viss um hvaða útgangspunkt hann ætti að velja í nálgun sinni. Hann hafi því leitað ráða hjá leiðbeinanda sínum við ritgerðarsmíðin, Erlu Huldu Halldórsdóttur, prófessor í sagnfræði við Háskóla Íslands.
„Ég var byrjaður að hallast að því að fjalla um karlmennsku meðal sjómanna og hún stakk upp á því að þrengja sjónarhornið svo að ritgerðin yrði ekki of viðamikil,“ segir hann.
Erla Hulda lagði til Sjómannadagsblaðið sem Tómas gluggaði í og afréð að skoða breytingar á fyrstu árum útgáfunnar „frá upphafi útgáfunnar og fyrsta áratuginn“.
En af hverju þetta tímabil?
„Þar kemur einna helst til að mér fannst blaðið taka mestu breytingunum á þessum áratug. Og þessi karlmennskuímynd sem ég var að skoða fannst mér einmitt breytast á þessum tíu árum og gaman að hafa það í ritgerðinni.“
Segist landkrabbi sjálfur
Tómas Helgi segist ekki hafa nálgast verkið með neinar fyrirframgefnar hugmyndir um að breyting yrði.
„En ég fór kannski inn í þetta um staðalímynd karlmennsku og þá ekkert endilega bara á meðal sjómanna á þessum tíma heldur karla yfir höfuð. Það er líkamlegur styrkur, hugrekki, staðfesta og slíkir þættir. En með tímanum varð þarna í blaðinu breyting sem mér fannst ég sjá og kom alveg skemmtilega á óvart að hafa náð að greina svona smá tilfærslu á þessari karlmennskuímynd.“
Tómas Helgi segir verkefnið hafa verið skemmtilegt og gaman að glugga í Sjómannadagsblaðið alla þessa áratugi útgáfunnar. Hann starfar nú sem skjalavörður á Þjóðskjalasafninu. „En ef ég færi einhvern tímann í meistaranám í sagnfræði myndi ég alls ekki útiloka að fara í einhverjar áframhaldandi pælingar.“
Þó að Tómas Helgi sé af sjómönnum kominn kveðst hann vera landkrabbi sjálfur. „Langafi minn var Einar Guðfinnsson útgerðarmaður í Bolungarvík en sjálfur hef ég aldrei stundað sjómennsku.“ Ritgerðarefnið sé meira komið til vegna forfeðratengingar.
»» óká
Skrifin í Skemmunni
Áhugasamir um efnið geta fundið ritgerð Tómasar Helga Svavarssonar í Skemmunni, rafrænu varðveislusafni Háskóla Íslands, Háskólans á Akureyri, Háskólans á Bifröst, Háskólans á Hólum, Háskólans í Reykjavík, Landbúnaðarháskóla Íslands, Landsbókasafns Íslands – Háskólabókasafns og Listaháskóla Íslands. Bein slóð á ritgerðina er: http://hdl.handle.net/1946/37435
Greinin er úr Sjómannadagsblaðinu 2023. Hægt er að opna allt blaðið í PDF-útgáfu HÉR.
Recent Comments